21η Απριλίου- Γιώργος Σεφέρης για τη δικτατορία

Σαν σήμερα πριν από 45 χρόνια καταλύθηκε η δημοκρατία. Η θλιβερή επέτειος είναι πολύ πιθανό -ειδικά φέτος- να περάσει στα ψιλά. Για κάποιον ανεξήγητο λόγο -ειδικά φέτος- αυτή η μέρα μου έφερε στο νου τον Γιώργο Σεφέρη.

                                                             Από Βλακεία (Επίγραμμα)

                               Ελλάς· πυρ! Ελλήνων· πυρ! Χριστιανών· πυρ!
                                     Τρεις λέξεις νεκρές. Γιατί τις σκοτώσατε;


                    Γιώργος Σεφέρης (Χειρόγραφο Oκτώβριος 1968)

«Προκόβουμε καταπληκτικά».

Φράση γεμάτη σαρκασμό γραμμένη στο ημερολόγιο του, κάτω από την ημερομηνία της 21ης Απριλίου 1967. Ο Γιώργος Σεφέρης από την πρώτη στιγμή δεν είχε αυταπάτες.

Στα πρώτα χρόνια της δικτατορίας είχε επιλέξει τη σιωπή και την άρνηση να δημοσιεύει δουλειά του στην Ελλάδα. Δύο χρόνια πριν το θάνατό του, στις 28 Μαρτίου 1969, αποφασίζει να μιλήσει για πρώτη φορά δημόσια. Η δήλωσή του κατά της δικτατορίας στο BBC έκανε μεγάλη αίσθηση στην Ελλάδα και το εξωτερικό, και ο Σεφέρης παύθηκε από πρέσβης επί τιμή, ενώ του απαγορεύτηκε και να κάνει χρήση του διπλωματικού του διαβατηρίου.

Δήλωση

«Πάει καιρὸς ποὺ πῆρα τὴν ἀπόφαση νὰ κρατηθῶ ἔξω ἀπὸ τὰ πολιτικὰ τοῦ τόπου. Προσπάθησα ἄλλοτε νὰ τὸ ἐξηγήσω. Αὐτὸ δὲ σημαίνει διόλου πὼς μοῦ εἶναι ἀδιάφορη ἡ πολιτικὴ ζωή μας. Ἔτσι, ἀπὸ τὰ χρόνια ἐκεῖνα, ὡς τώρα τελευταῖα, ἔπαψα κατὰ κανόνα νὰ ἀγγίζω τέτοια θέματα· ἐξάλλου τὰ ὅσα δημοσίεψα ὡς τὶς ἀρχὲς τοῦ 1967 καὶ ἡ κατοπινὴ στάση μου - δὲν ἔχω δημοσιέψει τίποτα στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τότε ποὺ φιμώθηκε ἡ ἐλευθερία - ἔδειχναν, μοῦ φαίνεται, ἀρκετὰ καθαρὰ τὴ σκέψη μου.

Μολαταῦτα, μῆνες τώρα, αἰσθάνομαι μέσα μου καὶ γύρω μου, ὁλοένα πιὸ ἐπιτακτικά, τὸ χρέος νὰ πῶ ἕνα λόγο γιὰ τὴ σημερινὴ κατάστασή μας. Μὲ ὅλη τὴ δυνατὴ συντομία, νὰ τί θὰ ἔλεγα:

Κλείνουν δυὸ χρόνια ποὺ μᾶς ἔχει ἐπιβληθεῖ ἕνα καθεστὼς ὁλωσδιόλου ἀντίθετο μὲ τὰ ἰδεώδη γιὰ τὰ ὁποῖα πολέμησε ὁ κόσμος μας καὶ τόσο περίλαμπρα ὁ λαός μας στὸν τελευταῖο παγκόσμιο πόλεμο. Εἶναι μία κατάσταση ὑποχρεωτικῆς νάρκης, ὅπου ὅσες πνευματικὲς ἀξίες κατορθώσαμε νὰ κρατήσουμε ζωντανές, μὲ πόνους καὶ μὲ κόπους, πᾶνε κι αὐτὲς νὰ καταποντιστοῦν μέσα στὰ ἑλώδη στεκούμενα νερά. Δὲ θὰ μοῦ ἦταν δύσκολο νὰ καταλάβω πῶς τέτοιες ζημιὲς δὲ λογαριάζουν πάρα πολὺ γιὰ ὁρισμένους ἀνθρώπους.

Δυστυχῶς δὲν πρόκειται μόνον γι᾿ αὐτὸ τὸν κίνδυνο. Ὅλοι πιὰ τὸ διδάχτηκαν καὶ τὸ ξέρουν πὼς στὶς δικτατορικὲς καταστάσεις ἡ ἀρχὴ μπορεῖ νὰ μοιάζει εὔκολη, ὅμως ἡ τραγωδία περιμένει ἀναπότρεπτη στὸ τέλος. Τὸ δράμα αὐτοῦ τοῦ τέλους μᾶς βασανίζει, συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα, ὅπως στοὺς παμπάλαιους χοροὺς τοῦ Αἰσχύλου. Ὅσο μένει ἡ ἀνωμαλία, τόσο προχωρεῖ τὸ κακό.

Εἶμαι ἕνας ἄνθρωπος χωρὶς κανέναν ἀπολύτως πολιτικὸ δεσμὸ καί, μπορῶ νὰ τὸ πῶ, μιλῶ χωρὶς φόβο καὶ χωρὶς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τὸν γκρεμὸ, ὅπου μᾶς ὁδηγεῖ ἡ καταπίεση ποὺ κάλυψε τὸν τόπο. Αὐτὴ ἡ ἀνωμαλία πρέπει νὰ σταματήσει. Εἶναι ἐθνικὴ ἐπιταγή.

Τώρα ξαναγυρίζω στὴ σιωπή μου. Παρακαλῶ τὸ Θεὸ νὰ μὴ μὲ φέρει ἄλλη φορὰ σὲ παρόμοια ἀνάγκη νὰ ξαναμιλήσω».

"Επί Ασπαλάθων..."  

Είναι το τελευταίο ποίημα του Σεφέρη και δημοσιεύτηκε στο Βήμα (23.9.71) τρεις μέρες
μετά το θάνατό του . Το ποίημα βασίζεται σε μια περικοπή του Πλάτωνα (Πολιτεία 614 κ.ε.) που αναφέρεται στη μεταθανάτια τιμωρία των αδίκων και ιδιαίτερα του Αρδιαίου. Ο Αρδιαίος, τύραννος σε μια πόλη, είχε σκοτώσει τον πατέρα του και τον μεγαλύτερο του αδερφό του. Γι' αυτό και η τιμωρία του, καθώς και των άλλων τυράννων, στον άλλο κόσμο στάθηκε φοβερή. Όταν εξέτισαν την καθιερωμένη ποινή που επιβαλλόταν στους αδίκους και ετοιμαζόταν να βγουν στο φως, το στόμιο δεν τους δεχόταν αλλά έβγαζε ένα μουγκρητό. "Την ίδια ώρα άντρες άγριοι και όλο φωτιά που βρισκόταν εκεί και ήξεραν τι σημαίνει αυτό το μουγκρητό, τον Αρδιαίο και μερικούς άλλους, αφού τους
έδεσαν τα χέρια και τα πόδια και το κεφάλι, αφού τους έριξαν κάτω και τους έγδαραν,
άρχισαν να τους σέρνουν έξω από το δρόμο και να τους ξεσκίζουν επάνω στ' ασπαλάθια και
σε όλους όσοι περνούσαν από εκεί εξηγούσαν τις αιτίες που τα παθαίνουν αυτά και έλεγαν
πως τους πηγαίνουν να τους ρίξουν στα Τάρταρα". (Πλ. Πολιτεία 616).

Ἦταν ὡραῖο τὸ Σούνιο τὴ μέρα ἐκείνη τοῦ Εὐαγγελισμοῦ.

Πάλι μὲ τὴν ἄνοιξη.

Λιγοστὰ πράσινα φύλλα γύρω στὶς σκουριασμένες πέτρες

τὸ κόκκινο χῶμα καὶ οἱ ἀσπάλαθοι

δείχνοντας ἕτοιμα τὰ μεγάλα τους βελόνια

καὶ τοὺς κίτρινους ἀνθούς.

Ἀπόμερα οἱ ἀρχαῖες κολόνες, χορδὲς μιᾶς ἅρπας ποὺ ἀντηχοῦν

ἀκόμη...

Γαλήνη

-Τί μπορεῖ νὰ μοῦ θύμισε τὸν Ἀρδιαῖο ἐκεῖνον;

Μιὰ λέξη στὸν Πλάτωνα θαρρῶ, χαμένη στοῦ μυαλοῦ

τ᾿ αὐλάκια.

Τ᾿ ὄνομα τοῦ κίτρινου θάμνου

δὲν ἄλλαξε ἀπὸ κείνους τοὺς καιρούς.

Τὸ βράδυ βρῆκα τὴν περικοπή:

«τὸν ἔδεσαν χειροπόδαρα» μᾶς λέει

«τὸν ἔριξαν χάμω καὶ τὸν ἔγδαραν

τὸν ἔσυραν παράμερα τὸν καταξέσκισαν

ἀπάνω στοὺς ἀγκαθεροὺς ἀσπάλαθους

καὶ πῆγαν καὶ τὸν πέταξαν στὸν Τάρταρο κουρέλι».

Ἔτσι στὸν κάτω κόσμο πλέρωνε τὰ κρίματά του

Ὁ Παμφύλιος ὁ Ἀρδιαῖος ὁ πανάθλιος Τύραννος

31 τοῦ Μάρτη 1971

Ο Γιώργος Σεφέρης πέθανε το απόγευμα της Δευτέρας 20 Σεπτεμβρίου του 1971. Δύο ημέρες μετά, η εκκλησία της οδού Κυδαθηναίων, γέμισε από νέους και φοιτητές. Στη διαδρομή προς το πρώτο νεκροταφείο, μπροστά στην πύλη του Αδριανού, το πλήθος σταματά την κυκλοφορία και αρχίζει να τραγουδά την παράνομη μουσική του Θεοδωράκη. Πρόκειται για το ποίημα του Σεφέρη «Άρνηση» γνωστό και ως «Στο περιγιάλι το κρυφό». Η πομπή θα ενωθεί με το μαζεμένο πλήθος στο νεκροταφείο και θα καταλήξει σε μια από τις μεγαλύτερες αντιδικτατορικές πορείες κατά τη διάρκεια της χούντας.

Ο Γιώργος Σεφέρης δεν ήταν αριστερός, δεν ήταν πολύ περισσότερο επαναστάτης, δεν ήταν «λαϊκός» ποιητής. Η ποίηση του ήταν «σκοτεινή», συχνά μελαγχολική και απαισιόδοξη. Αστός, διπλωμάτης, μετέπειτα πρέσβης, συμμετείχε στη διαπραγματευτική ομάδα που εργάσθηκε για τις συμφωνίες Λονδίνου και Ζυρίχης για την Κύπρο. Σε εποχές (προ της δικτατορίας) ακραίας πολιτικής πόλωσης στέκονταν, ίσως λόγω χαρακτήρα,ίσως λόγω της εργασίας του κάπου στη μέση, χωρίς να παίρνει ανοιχτά θέση ή να στρατευθεί. Όταν χρειάσθηκε όμως -και ενώ η ελληνική κοινωνία ουσιαστικά δεν αντιδρούσε- ύψωσε με γενναιότητα το ανάστημα του, καταδίκασε απερίφραστα τη δικτατορία και προοικονόμησε την καταστροφή που θα επέφερε (με τον ακρωτηριασμό της Κύπρου): «Ὅλοι πιὰ τὸ διδάχτηκαν καὶ τὸ ξέρουν πὼς στὶς δικτατορικὲς καταστάσεις ἡ ἀρχὴ μπορεῖ νὰ μοιάζει εὔκολη, ὅμως ἡ τραγωδία περιμένει ἀναπότρεπτη στὸ τέλος».

H χρεοκοπία της χώρας έχει οδηγήσει σε απαξίωση και ουσιαστική πολιτική χρεοκοπία την πολιτική της τάξη. Πληθαίνουν οι φωνές γύρω που εκπέμπουν λόγο αντικοινοβουλευτικό και ισοπεδωτικό. Η εν πολλοίς δικαιολογημένη οργή, ελλοχεύει ο κίνδυνος να μετατραπεί σε τυφλό αυτο-καταστροφικό μένος. Οι αναλογίες με τη μεσοπολεμική δημοκρατία της Βαϊμάρης στη Γερμανία και την πτώση της  δεν είναι λίγες (βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση, αίσθημα εθνικής ταπείνωσης κ.α.). 

Μπορούμε, θαρρώ, να αποδώσουμε ευθύνες χωρίς να θέσουμε σε κίνδυνο τα όποια δημοκρατικά κεκτημένα της ελληνικής κοινωνίας.... Με καρδιά και μυαλό.